Του Κ. Α. Ναυπλιώτη
Είναι φανερό πως το υπό εξέταση θέμα είναι τεράστιο και πολύπλευρο από τη στιγμή που ο άνθρωπος προσπαθούσε να ερμηνεύσει ποιός είναι και από πού προέρχεται.
Εντούτοις, θα περιοριστώ σε ορισμένες διαπιστώσεις – επισημάνσεις που πιθανότατα γνωρίζουν πολλοί – έστω και αν δεν τις ομολογούν – .
Αρχίζοντας, να πούμε πως ο χριστιανισμός εκτός του ότι δέχεται τη χωμάτινη προέλευση τού ανθρώπου (πρβλ. το εκκλ. “χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει” [βλ. Νεκρόσ. ακολουθ.]) δέχεται επίσης έναν εγγενή δυϊσμό τής ανθρώπινης φύσης, δηλαδή θεωρεί ως υλικό (φθαρτό) το ανθρώπινο σώμα και την ψυχή άυλη και αθάνατη. Και αυτό για να δικαιολογηθεί η μεταφυσική θέση τής αθανασίας. Όμως είμαστε υποχρεωμένοι με βάση τη λογική να πούμε, πως δεν υπάρχει έξω από τα άτομα, ως μεταφυσική, υποστασιοποιημένη οντότητα (π.χ Ψυχή). Με βάση τη δυϊστική αντίληψη ο Πλάτων θεωρεί το σώμα ως φυλακή τής ψυχής*. Ωστόσο είναι φανερό πως η αντίληψη αυτή αρνείται ότι ο άνθρωπος είναι μία ψυχοσωματική ολότητα. Με βάση τον δυϊσμό αυτό η θρησκεία – λόγω του σωτηριολογικού της χαρακτήρα- και, επιδιώκοντας την αθανασία, μεταθέτει τη λύτρωση και τη σωτηρία στο επέκεινα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο άνθρωπος να υπομένει σε κανόνες και εντολές αλλά και σε θείους νόμους που δίνουν βραβεία ή ουράνιες τιμωρίες܍ …
Να σημειώσουμε πως οι θρησκείες είναι δημιουργήματα τού ανθρώπου, και γι’ αυτό, δεν υπάρχει η ψυχοσωματική ενότητα τού ανθρώπου. Αυτός είναι ο λόγος που ο δυϊσμός τού Είναι και στου Φαίνεσθαι δεν μπορεί να υπάρξει στη σημερινή φιλοσοφία, για τον λόγο ότι δεν μπορούν να υπάρξουν “δύο πραγματικότητες”. Παρ’ όλα αυτά ο άνθρωπος επιδιώκει να σώσει την ψυχή του, και αυτό μέσω της εκκλησίας αλλά και της θρησκείας γενικότερα. Έτσι συγκροτήθηκε ο μεταφυσικός ιδεαλισμός ο οποίος βλέπει τον κόσμο ως προϊόν τής διάνοιας και του νου. Αυτό γίνεται προκειμένου να “βάλει τέλος” στα ερωτήματα που υπερβαίνουν τα όρια της εμπειρίας. Η πρόκληση στη “φυσική ανθρώπινη λογική” είναι η μεταφυσική σκέψη η οποία θεωρεί πως η ηθική τελείωση τού ατόμου θα προέλθει από την υπέρβαση των ανταγωνισμών και των πολέμων, ΜΟΝΟ με την κατάκτηση τής “αιώνιας ειρήνης”** όπου όλα θα είναι καλά λίαν σε αντίθεση με την ειρήνη τού κόσμου τούτου. Όμως αυτά αποδεικνύονται απλές φαντασιώσεις, όσο και αν η “ειρήνη τού κόσμου” είναι θέμα συμφερόντων και ισορροπιών. Είναι γνωστό και αποδεδειγμένο, ότι ο άνθρωπος είναι βιολογικό και κοινωνικό ον του οποίου η κοινωνική ζωή διαμορφώθηκε στην πορεία μαζί με την ανάπτυξη τού ψυχισμού και της νόησης· αλλά και ο συναισθηματικός του κόσμος πλουτίστηκε σταδιακά, μαζί με την ικανοποίηση τών βιολογικών του αναγκών.
Ο άνθρωπος ως φυσικό και βιολογικό ον είναι εξαρτημένος από το φυσικό περιβάλλον και γι’ αυτό πρώτιστα έχει ανάγκη να ικανοποιήσει τις φυσικές και βιολογικές του ανάγκες, όπως την τροφή, την κοινωνική συμβίωση και τον έρωτα ως στοιχείο τής συμβίωσης αυτής η οποία λειτουργεί παράλληλα με την πνευματική και πολιτισμική δραστηριότητά του. Οι ανάγκες τού ανθρώπου καλύπτονται μόνο με φυσικό τρόπο και όχι με απειλές, εξαναγκασμό και τιμωρίες, μια και αυτές εξαρτώνται από την ηθική τής υπακοής και τού πρέπει. Ας μη ξεχνάμε πως ο Αριστοτέλης έλεγε σχετικά πως η φύση “οὐδέν μάτην ποιεῖ”***. Γι’ αυτό είναι υποχρέωση τού ανθρώπου να ακολουθεί τις φυσικές ανάγκες, σε σχέση με αυτές που επιβάλλουν τα συμφέροντα και οι νόμοι, που είναι αυθαίρετες. Βλέπουμε λοιπόν πως η Φιλοσοφία της φύσης είναι “ένα πράγμα”, και η Φιλοσοφία των αξιών “ένα άλλο”. Με βάση τα παραπάνω, στις μέρες μας είναι λογικό να είμαστε όχι μόνο επιφυλακτικοί αλλά και δύσπιστοι σε όσους επικαλούνται την έννοια της “ανθρώπινης φύσης” την οποία και εννοούν βάσει τής δυϊστικής αντίληψης.
Η φυσική πορεία μάς λέει πως παράλληλα με την διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων, διαμορφώνονται και οι κοινωνικές δομές μέσα στις οποίες ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να συμβιώνει.
Οι κοινωνικές σχέσεις διαμορφώνονται από τα άτομα με βάση τη συλλογική τους δράσηᣟ αφού στηρίζονται στις ανάγκες και στα ένστικτα των ατόμων. Ωστόσο οι κοινωνικές σχέσεις, εκτός από μια σχετική αυτονομία, αναπτύχθηκαν στη βάση τής ταξικής πάλης δηλ. της σύγκρουσης των συμφερόντων και της δυνατότητας για την εκμετάλλευση τής εργατικής δύναμης με στόχο την ιδιοποίηση τής υπεραξίας(4).
Η πορεία αυτή οδήγησε στη δίψα όχι μόνο για ιδιοκτησία αλλά και για πλουτισμόᣟ παράγοντες που εμφανίζονται ως οι πρώτες αιτίες για την αλλοτρίωση τού ανθρώπου.
Η πορεία αυτή δεν διαφεύγει από την ανάλυση του Μαρξ που σημειώνει πως: το χρήμα είναι μια από τις αιτίες που αλλοιώνει το νόημα της ζωής στον άνθρωπο. Στο χρήμα στηρίζεται και η ατομική ιδιοκτησία εξωραΐζοντας την ψεύτικη ελευθερία τού ατόμου για την επιτυχία τού κέρδους και της “ανάπτυξης”. Έτσι δημιουργήθηκε η κοινωνία με βάση την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και την υπεραξία που αυτή παράγει, που, από την μια πλευρά θεωρήθηκε σαν πρόοδος, από την άλλη όμως έγινε η αιτία της μοναξιάς και της αλλοτρίωσης, παράλληλα με τη λατρεία και την εμπορευματική εκμετάλλευση των αξιών και, ουσιαστικά, τη διάλυση των ανθρώπινων σχέσεων. Η διάλυση των σχέσεων αυτών είχε ως αποτέλεσμα ο άνθρωπος να βιώνει μια άγρια (με την έννοια του ανταγωνισμού) ζωή μέσα σ’ ένα μολυσμένο, αφιλοσόφητο, απάνθρωπο, τυραννικό και εν τέλει αφιλόξενο περιβάλλον.
Είναι φανερό πως οι σημερινές κοινωνίες έχουν χωρίσει τους εργαζόμενους σε προνομιούχους και μη. Αυτός ο διαχωρισμός είναι αντίστοιχος τού παλαιού που εκφραζόταν με την εργατική τάξη και τούς κεφαλαιοκράτες. Ακόμα, επιτυχία της όποιας επαναστατικής προοπτικής σήμερα είναι αντικειμενικά δύσκολη…πόσο μάλλον που η επαναστατική αισιοδοξία και των κλασσικών Μαρξ και Λένιν, ακόμα και στην εποχή τους, ήταν αμφίβολη. Παρ’όλα αυτά θεωρώ πως και σήμερα οι φυσικές και βιολογικές ανάγκες τού ανθρώπου δεν είναι εμπόδιο, τουναντίον συμβάλλουν, στην πραγματοποίηση μιάς σοσιαλιστικής και δικαιότερης κοινωνίας. Το πρόβλημα εντοπίζεται στο, να κατανοήσουμε γιατί απέτυχε η απόπειρα οικοδόμησης σοσιαλιστικών κοινωνιών;
Στην πραγματικότητα στις πρώην “λεγόμενες σοσιαλιστικές” χώρες, δεν άλλαξαν ούτε οι παραγωγικές σχέσεις, (ως ενέργειες για την ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου), ούτε και οι ιεραρχικές δομές, τα προνόμια, και ο όποιος εργατικός έλεγχος εκφυλίστηκε. Μια και ο ίδιος ο Μαρξ αρχικά έβλεπε και τον κομουνισμό όχι σαν τελική κατάκτηση, αλλά σαν φάση προς αυτήν. Αυτό θα γινόταν μέσω της ελευθερίας και της δημιουργικής εργασίας μέσω της ανάπτυξης των δυνατοτήτων του ανθρώπου. Όμως -δυστυχώς- η εργασία στις χώρες αυτές δεν υπήρξε δημιουργική, αλλά εξαναγκαστική. Ίσως, και το χειρότερο, γι αυτό αυτονομήθηκε το κόμμα πού εξέφραζε την εργατική πρωτοπορία από τους εργαζόμενους και το κράτος από την κοινωνία. Και αντί να συμβάλλει στην οικοδόμηση μιας κοινωνίας ελεύθερων παραγωγών και συνειδητής εργασίας για την οικοδόμηση μιας δίκαιης κοινωνίας, οδήγησε στη δημιουργία μιας κοινωνίας γραφειοκρατικής και υπαλληλικής διοίκησης που ήλεγχε από τα πάνω. Ουσιαστικά η εργατική τάξη δεν είχε κατακτήσει όχι μόνο την πολιτική εξουσία, αλλά καμιά εξουσία. Έτσι ο πρώτος ενθουσιασμός των εργαζομένων, κατέληξε σε μία “παροιμιώδη αδιαφορία”. Αφού δεν αναπτύχθηκαν σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής, ούτε και απολαβής με βάση την εργασία και την προσφορά του εργαζόμενου.
Αν μιλήσουμε βέβαια και για το δεύτερο στάδιο (το Κομουνιστικό) διαπιστώνουμε πως οι…ανάγκες τής κομματικής νομενκλατούρας⁕ ήταν απίστευτα περισσότερες από αυτές των εργαζομένων! Αυτά έβλεπαν οι εργάτες που δεν έγιναν ποτέ κάτοχοι των μέσων παραγωγής. Ακριβώς γιατί κάποιοι επαγγελματίες επαναστάτες ζώντας επί του προλεταριάτου πήραν την εξουσία χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τον “λαϊκό παράγοντα”. Έτσι δεν μπόρεσε ποτέ η νέα κοινωνική δομή να γίνει το Κράτος του Λαού. Ένας λόγος που συνέβαλε σ’ αυτό, ήταν πως στην πραγματικότητα οι εργάτες “καπελώθηκαν” γιατί δεν είχαν ούτε τη γνώση ούτε διαμόρφωσαν σοσιαλιστική συνείδηση. Αρχικά μπορεί να υπήρξαν κάποιες “πιλοτικές αλλαγές” (όχι τομές) που γρήγορα εκφυλίστηκαν και αδράνησαν. Οι ίδιοι αγνοούσαν ή μάλλον δεν είχαν εκπαιδευτεί στη σοσιαλιστική συμπεριφορά και πρακτική, και βέβαια πέραν από τη ρητορεία, δεν ένοιωσαν τον “πραγματικό ανθρωπισμό” ούτε και τη “δημιουργία ενός νέου τύπου ανθρώπου” (του σοσιαλιστικού) με αποτέλεσμα, στους ηγέτες να επέλθει η αλλοτρίωση και στους εργαζόμενους η αποξένωση από το προϊόν της εργασίας τουςᣟ πράγμα που τούς οδήγησε στην αδιαφορία γι’ αυτήν****. Αυτό είχε ως επακόλουθο, το κόμμα να γίνει κράτος και οι ηγέτες να αυτονομηθούν από τους εργαζόμενους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Μαρξισμός δεν είναι μόνο μια πολιτική θεωρία, όπως, ούτε και ο Σοσιαλισμός και ο Κομουνισμός είναι μόνο ένας νέος τρόπος παραγωγής αλλά έχουν παράλληλα και ηθική διάστασηᣟ καθώς αποβλέπουν στην απελευθέρωση τού ανθρώπου -γιατί δεν δέχονται την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, -μια και στις επιδιώξεις τους, αυτό είναι ένα από τα βασικά στοιχεία. Έτσι, η αρχική χαρά τού “σοσιαλιστικού μετασχηματισμού και της κατάκτησης τής εξουσίας από τους εργάτες”, τους οδήγησε στην πνευματική αποχαύνωση και στη συστηματική ιδεολογική αλλοτρίωση(5) και αδιαφορία που τελικά κατέληξε σε βάρος τους. δηλ. στη χειραγώγηση των ίδιων των εργαζομένων, ουσιαστικά από τους ηγέτες που συμφώνησαν να υπηρετήσουν το νέο καθεστώς. Αιτία; η έλλειψη εμπιστοσύνης των ιδίων στη δύναμή τους…. Κατάληξη; η αποξένωσή τους από τα μέσα παραγωγής τα οποία ουσιαστικά κατείχαν τα νέα αφεντικά.
꘏
Σημειώσεις – διευκρινήσεις
꘎ Ο Πλάτων έχει αναφερθεί στο θέμα της ψυχής σε διάφορα έργα του. Πιστεύει πως αυτή προϋπάρχει του σώματος και ότι είναι εγκλωβισμένη σε αυτό σαν σε φυλακή. Και απεγκλωβίζεται μόνον μετά θάνατο. Ουσιαστικά λοιπόν η ψυχή έχει δύο φύσεις το είναι και το γίγνεσθαι. Όμως ο δυϊσμός τής ψυχής και του σώματος, αποτελούν μία αντίφαση στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, αφού επιπλέον ο άνθρωπος “φορτώνεται” λάθη και σφάλματα πριν ακόμα γεννηθεί.
Ετυμολογικά η λέξη “ψυχή” προέρχεται από το ρ. “ψύχω” που σημαίνει φυσώ , πνέω αλλά και κάνω κάτι ψυχρό, κρυώνω (μτφ. θάρρος ζωντάνια). Απ’ εδώ και το χριστιανικό, ότι, ο Θεός έδωσε πνοή- ζωή αφού ενεφύσησε… βλ. (Γεν. 2/β 7)
܍ Μιά από τις πολλές τιμωρίες είναι και ο “αιώνιος θάνατος” λόγω προπατορικού αμαρτήματος βλ. (Γεν. Β/16-17). Ας μη ξεχνάμε και τη μοναδική απειλή τού Θεού προς τον “παράκουο άνθρωπο”, εάν τολμούσε να δοκιμάσει τον καρπό τής γνώσεως· αυτή ήταν ο θάνατος!!! “Ἦ δ’ ἄν φαγήτε ἀπ’ αὐτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε…” (στο ίδιο). Προφανώς εδώ αναφέρεται και η…τιμωρία της εργασίας!! Με τον ιδρώτα τού προσώπου σου θα τρως το ψωμί σου “ ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου φαγῆ τόν ἂρτον σου…” βλ. (Γεν. 3/19). Ενώ στους υπάκουους επιφυλάσσεται την παραδείσια ζωή σε ένα μέρος “πανέμορφο με καρποφόρα δέντρα, νερά και ζώα” βλ. (Γεν. 1/28)
Να σημειώσουμε απλώς, πως αυτά στηρίζονται σε υποθέσεις, αφύσικες και φανταστικές επινοήσεις.
** Με βάση την εκκλησιαστική λογική η “αιώνια ειρήνη” έχει “μεταφυσική χροιά” και φαντάζει ως κάτι το Απόλυτο που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τον θάνατο!
꘎꘎꘎ βλ. Αριστοτέλους Πολιτικά 1253α 5-9 “Ἡ φύσις οὐδέν μάτην ποιεῖ, λόγον δέ μόνον ἄνθρωπος ἔχει τῶν ζώων” (ο λόγος εδώ με την έννοια της λογικής).
⁕ Το ίδιο ακριβώς ισχύει και στις Καπιταλιστικές Αστικές Δημοκρατίες οι οποίες στην ουσία εφαρμόζουν την “ελεύθερη οικονομία” τού ψεύδους και τής κλοπής.
Η λέξη “νομενκλατούρα” είναι ρώσικη και εννοεί τους αξιωματούχους και γενικά τους προνομιούχους των σοσιαλιστικών καθεστώτων.
꘎꘎꘎꘎ Είναι αδύνατο να ξεχάσω πως με την κατάρρευση των “σοσιαλιστικών καθεστώτων” σε σχετική συζήτηση σχετικά με την εργασία στη Σοβιετική Ένωση (τρόπος, πληρωμή κλπ) έμεινα άφωνος όταν άκουσα πρώην εργαζόμενο να λέει: “Εμείς κάναμε πως δουλεύαμε και αυτοί έκαναν ότι μας πλήρωναν”! Εύκολα καταλαβαίνει κανείς πως η “λούφα” είχε γίνει επιστήμη(!) από έλλειψη κινήτρων και ενδιαφέροντος. Ακόμα το απίστευτο, πως κάποτε στις χώρες αυτές τα μπλουτζήν και τα γυναικεία καλτσών θεωρούνταν αστικές πολυτέλειες και διαφθορά!! Απίστευτα και όμως είναι εξακριβωμένες “σοσιαλιστικές” βεβαιότητες. Δυστυχώς……
Το ότι υπήρχε “δουλειά για όλους”, “εκπαίδευση και ιατρική περίθαλψη δωρεάν” είναι από τα θετικά. Ωστόσο δεν αναιρεί το ένα το άλλο….
(4) Ταξική πάλη είναι ο αγώνας για την επικράτηση ανάμεσα στους εκμεταλλευτές που κατέχουν τον πλούτο και τα μέσα παραγωγής, και στους εκμεταλλευόμενους (εργάτες).
Υπεραξία είναι η πρόσθετη αξία στην τιμή ενός προϊόντος κατά τη στιγμή της πώλησής του, χωρίς την ανάλογη διάθεση κεφαλαίου.
(5) Ο όρος αλλοτρίωση σημαίνει την αποξένωση ή τον διαχωρισμό τού ανθρώπου από τον κόσμο της εμπειρίας, ακόμα και τού εγώ από τον αντικειμενικό κόσμο. ετυμολ. από το αρχ. ρ. ἀλλοτριῶ & την αντων. ἄλλος. έτσι σχηματίστηκε το επίθ. ἀλλότριος, που σημαίνει αυτός που ανήκει σε άλλον.
knafpl@hotmail.com
